Narastanie tego zjawiska jest najbardziej widoczne wśród dzieci i młodzieży. Od lat rośnie liczba zaburzeń depresyjnych u dzieci i młodzieży. Świat już nie jest przewidywalny jak kiedyś. Okazuje się, że młodzi nie mogą planować, nie mają kontroli nad życiem. Nauczanie zdalne, brak kontaktu z rówieśnikami, izolacja, życie w strachu o zdrowie i życie najbliższych, przeciążenie rodziców pracą zawodową, wojna u naszych wschodnich sąsiadów, niepokoje społeczne na świecie, kryzys klimatyczny, czarne scenariusze dotyczące wydolności ekonomicznej rodzin, trudności w uzyskaniu niezależności ekonomicznej od rodziców, to tylko niektóre czynniki, które wpływają na eskalację stanów depresyjnych dzieci i młodzieży.
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) depresja jest czwartą najpoważniejszą chorobą na świecie i z roku na rok coraz więcej osób się z nią zmaga.
Według danych szacunkowych na świecie 3,6% dzieci w wieku 10–14 lat i 4,6% w wieku 15–19 lat doświadcza zaburzeń lękowych. Natomiast na depresję choruje 1,1% w wieku 10–14 lat, a w wieku 15–19 lat 2,8% (WHO, 2020, zasób internetowy). Z Raportu NFZ z 2020r. (zakres lat 2013–2018) wynika, że widoczny jest gwałtowny wzrost problemów psychicznych wśród dzieci i młodzieży w Polsce. Szczególnie wzrasta liczba osób poniżej 18 r.ż. leczonych lekami przeciwdepresyjnymi. Niestety, wiele dzieci i młodzieży nie jest zdiagnozowanych i nie leczy depresji, bo nie ma możliwości skorzystania z pomocy specjalisty.
Rozumienie objawów kluczem do rozpoznania depresji.
Dzieci, podobnie jak dorośli, mogą doświadczać obniżenia nastroju, utraty radości z codziennych zajęć, zaniku zainteresowań, uczucia pustki i bezsensu. Im również może towarzyszyć głęboki smutek, apatia i przeraźliwy lęk. Stan zobojętnienia i niechęć do jakiejkolwiek aktywności pojawiają się u osób dojrzałych i u starszych oraz młodszych dzieci.
Obecnie rozpoznaje się depresję u dzieci i młodzieży według tych samych kryteriów co u osób dorosłych i podaje trzy podstawowe objawy:
- nastrój dysforyczny (mieszankę smutku, gniewu, złości, gwałtowności);
- brak siły do wykonywania czynności dnia codziennego;
- anhedonię (brak radości z tego, co jeszcze niedawno sprawiało przyjemność).
Te objawy są kluczowe, ale w przypadku młodszych dzieci i adolescentów mogą przybierać różne nasilenie zależnie od wieku.
Oprócz wymienionych wcześniej trzech głównych objawów u dzieci i młodzieży mogą współwystępować:
- zmęczenie;
- drażliwość, płaczliwość, czyli niewspółmierne reagowanie do sytuacji;
- nerwowość, niepokój;
- wybuchy gniewu;
- zmniejszenie energii napędowej;
- nie radzenie sobie ze zwykłymi sprawami (problemy z podejmowaniem decyzji);
- napady lęku (z występującymi uderzeniami gorącą, zlewami potnymi, suchością w ustach);
- wycofywanie się z życia społecznego i/lub brak dotychczasowej aktywności towarzyskiej;
- uczucie niedostosowania;
- małomówność w porównaniu do wcześniejszego gadulstwa, puentowanie rozmowy krótkim „Nie ważne”;
- uczucie zaćmienia umysłu, niemożność zebrania myśli, logicznej odpowiedzi;
- trudności w skupieniu się (trudności w rozpoczęciu lub doprowadzeniu zadania do końca);
- problemy z pamięcią;
- bóle ciała bez jasnej przyczyny (lub nasilenie bólu niewspółmierne do przyczyny);
- bóle głowy, mdłości, wymioty, bóle żołądka, biegunka, obstrukcja;
- zaburzenia odżywiania, jadłowstręt lub napady objadania się, spadek lub wzrost wagi ciała;
- bezsenność;
- powtarzające się duszności, ucisk w klatce piersiowej, przyspieszone bicie serca;
- poczucie niemocy fizycznej, brak siły;
- zaburzenia hormonalne (wahania wagi, miesiączkowania);
- poczucie braku wartości, poczucie winy;
- myśli samobójcze, myśli o śmierci, plany samobójcze, próby samobójcze.
Zaburzenia depresyjne mogą współwystępować z anoreksją, nadużywaniem substancji psychoaktywnych (dopalacze, narkotyki, alkohol), uzależnieniem od komputera/Internetu, samookaleczeniami, zaburzeniami lękowymi i nieprawidłowo kształtującą się osobowością.
Objawy stanów depresyjnych u młodszych (ok. 7–11 r.ż.) i starszych dzieci (ok. 11–18 r.ż.) różnią się, ale zarówno w jednej, jak i w drugiej grupie są podstawą jej rozpoznania. Na pewno alarmującym sygnałem, który powinien wyostrzyć zmysły opiekunów czy wychowawców jest zdecydowane obniżenie nastroju, które trwa dłużej niż 2-3 tygodnie. Jest to nieco trudniejsze do wychwycenia w przypadku nastolatków, którzy dodatkowo zmagają się z okresem dorastania, burzą hormonalną, ale też intensywną reorganizacją ich relacji z otoczeniem – dorosłymi, grupą rówieśniczą. Brak odczuwania przyjemności z normalnych codziennych czynności, które kiedyś cieszyły (np. film, bajka, książka, spacer) często występuje u młodzieży, nieco rzadziej u młodszych dzieci. Natomiast najmłodsi nie czerpią radości z zabawy i aktywności ruchowych. Brak siły napędowej do działania często występuje u adolescentów, natomiast jej wahania widać u młodszych. Obie grupy skarżą się na pojawiające się lęki, podenerwowanie, wewnętrzne napięcie.
Nastolatkom bardzo często towarzyszy uczucie wewnętrznej pustki, toksyczne rozpamiętywanie przeszłości, myślenie o teraźniejszości i przyszłości, u młodszych jest to zdecydowanie rzadsze. Tak samo jest w przypadku samookaleczeń i samouszkodzeń, u starszych występują one bardzo często, u młodszych rzadko. Wszystkie natomiast skarżą się na dolegliwości somatyczne (bóle brzucha, głowy, klatki piersiowej) oraz zaburzenia snu (bezsenność, nadmierna senność, zachwianie dobowego rytmu). Adolescenci starają się ukryć swój stan przed otoczeniem, izolują się, nie uczestniczą w życiu towarzyskim, co dodatkowo komplikuje rozpoznanie i interwencję otoczenia. Podsumowując, należy podkreślić, że każda drastyczna zmiana zachowania, funkcjonowania czy samopoczucia powinna wzbudzić niepokój u dorosłych. Niekoniecznie musi ona być związana z chorobą, ale może o niej świadczyć. Tak samo utrzymująca się niska samoocena i myśli samobójcze, nie mogą być bagatelizowane.
Czynniki ryzyka zaburzeń zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży.
Depresja wśród dzieci i młodzieży na ogół jest wynikiem dziedziczenia (skłonność do zachorowania), niekorzystnych czynników środowiskowych (depresja rodzica, konflikty w rodzinie, pozostawanie ofiarą przemocy, trudność z zaakceptowaniem orientacji seksualnej, strata bliskiej osoby, PTSD, problemy szkolne, zmiana miejsca zamieszkania), determinantów psychologicznych (m.in. pesymizm, niska samoocena, brak samoakceptacji) oraz zachodzących interakcji społecznych.
Czynniki biologiczne: do tej grupy zaliczamy czynniki genetyczne, paragenetyczne (występujące w okresie prenatalnym), a także skutki urazów, chorób.
Należy pamiętać, że także problemy ze zdrowiem fizycznym mogą stanowić czynniki ryzyka zaburzeń depresyjnych. Dzieci przewlekle chore, z wyraźnymi wadami fizycznymi, otyłe, często cierpią z powodu niskiej samooceny, niskiej pozycji w grupie rówieśniczej, odrzucenia i dręczenia przez kolegów. Poczucie osamotnienia, smutku i żalu może prowadzić do rozwoju symptomów depresyjnych.
Czynniki psychospołeczne (rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza).
Rodzina jest najważniejszym środowiskiem społecznym, które determinuje zdrowie psychiczne i rozwój dzieci młodzieży, jednak jej funkcjonowanie może również stanowić czynnik ryzyka depresji szczególnie w sytuacji społecznej patologii rodziny (przestępczości, alkoholizmu, uzależnienia od narkotyków, prostytucji, przemocy w rodzinie), poważnych chorób rodziców (zwłaszcza psychicznych), zaburzonej struktury rodziny, niejasnych sposobów komunikowania się w rodzinie, niekorzystnego stylu wychowania dziecka oraz separacji lub straty jednego bądź obojga rodziców. W ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby rozwodów, rodziców samotnie wychowujących dzieci, większą ilość czasu poświęcanego przez rodziców na pracę, wreszcie emigrację rodziców, które przyczyniają się do pogorszenia więzi i komunikacji w rodzinach i stanowią czynnik ryzyka rozwoju zaburzeń zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży.
Środowisko szkolne może wzmacniać zdrowie psychiczne uczniów, ale też ujawniać istniejące problemy lub je powodować. Do szkolnych czynników ryzyka depresji należą przede wszystkim: poczucie zagrożenia fizycznego i psychicznego (w tym przemoc rówieśnicza), które może skutkować rozwojem zaburzeń lękowych (szczególnie fobii szkolnej), obniżeniem samooceny i poczucia własnej wartości, wystąpieniem prób samobójczych, zaburzeń psychosomatycznych, zaburzeń zachowania (w tym zachowań agresywnych, wagarów), używania substancji psychoaktywnych oraz porażki edukacyjne (szczególnie drugoroczność), które często wiążą się z wystąpieniem społecznych problemów u uczniów.
Znaczenie grupy rówieśniczej dla zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży rośnie wraz z wiekiem i ma szczególne znacznie w okresie adolescencji. Zagrożeniem dla zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży związane z przynależnością (lub jej brakiem) do grupy rówieśniczej jest konformizm wobec grupy, który może prowadzić do wystąpienia zachowań problemowych. Kłopoty z kontaktami rówieśniczymi, z funkcjonowaniem w grupie prowadzą do poczucia osamotnienia, odrzucenia, obniżenia samooceny, bierności, bezradności i nasilenia trudności emocjonalnych.
Czynniki chroniące przed wystąpieniem, nasileniem lub podtrzymywaniem zaburzeń depresyjnych.
Ważnym czynnikiem zapobiegającym późniejszym zaburzeniom emocjonalnym i stanom depresyjnym jest bezpieczne, stabilne otoczenie, w którym dziecko spędza pierwsze lata życia. Dla prawidłowego rozwoju dziecka oraz jego poczucia bezpieczeństwa i pewności siebie konieczna jest spokojna atmosfera w domu, silna więź z rodzicami, dobra komunikacja między członkami rodziny, wsparcie i pozytywne wzmocnienia ze strony rodziców, zasady rodzinne, jasne oczekiwania rodziców, skuteczny monitoring i zaangażowanie rodziców w sprawy dziecka. Oprócz przyjaznej i akceptującej postawy najbliższych, istotne znaczenie w podtrzymaniu zdrowia psychicznego ma stabilna atmosfera w środowisku szkolnym. Za najważniejsze czynniki związane ze szkołą, które chronią przed rozwojem problemów w obszarze zdrowia psychicznego, uważa się:
- poczucie przynależności (więź ze szkołą),
- pozytywny klimat szkoły (zwłaszcza dobre relacje pomiędzy nauczycielami i uczniami oraz między uczniami, przyjazna, wspierająca atmosfera),
- prospołecznie nastawioną grupę rówieśniczą,
- wymaganie od uczniów odpowiedzialności i udzielania sobie wzajemnej pomocy,
- okazje do przeżycia sukcesu i rozpoznawania własnych osiągnięć,
- zdecydowaną niezgodę szkoły na przemoc.
Poczucie przynależności (więź ze szkołą), podobnie jak więź z rodziną, uznawane jest za najbardziej istotny czynnik chroniący, decydujący o dobrym przystosowaniu dziecka. Tworzy się ono dzięki dobrym relacjom pomiędzy uczniami, uczniami a personelem szkoły oraz pomiędzy szkołą a rodzicami. Istotne jest zapobieganie takim negatywnym czynnikom jak przemoc w szkole, nasilona rywalizacja i presja ze strony rówieśników, czy nadmierny nacisk na osiągnięcia szkolne.
Poza rodziną i szkołą również inne środowiska społeczne mogą stanowić źródło czynników ochronnych dla zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Wymienia się tu:
- rówieśników (dobre relacje z rówieśnikami, akceptację z ich strony),
- nieformalnych dorosłych mentorów (oparcie w zaufanej osobie dorosłej, np. trenerze sportowym, księdzu, nauczycielu),
- zasoby środowiska lokalnego (zaangażowanie w konstruktywną działalność klubów młodzieżowych, sportowych, wolontariat, przyjazne i bezpieczne sąsiedztwo).
Chociaż określenie czynników środowiskowych wywołujących lub nasilających przebieg depresji jest dość proste, to jednak zapobieganie im sprawia wiele trudności. W niwelowaniu niekorzystnych oddziaływań środowiska pomocne mogą się okazać takie działania, jak:
- wprowadzanie programów promowania zdrowia psychicznego zarówno w szkołach i przedszkolach, jak i w ośrodkach dla dzieci i młodzieży;
- upowszechnianie wiedzy o ryzyku, jakie niesie przemoc szkolna;
- zapewnienie uczniom możliwości uzyskania przynajmniej wstępnej porady w szkole (może to być pedagog szkolny, psycholog lub inna kompetentna osoba); uczniowie powinni wiedzieć, kiedy ta osoba jest dostępna;
- przygotowanie szerokiej oferty zajęć pozaszkolnych;
- organizowanie zajęć psychoedukacyjnych i warsztatów dla rodziców;
- pomoc pracującym rodzicom w organizowaniu dzieciom zajęć w godzinach pozalekcyjnych i w czasie wakacji;
- w pracy z rodzicami podkreślenie znaczenia jakości spędzanego z dziećmi czasu, żeby mogły one swobodnie wyrażać swoje uczucia i myśli, czuć się akceptowane i doceniane.
Elementem łączącym ochronne działanie wszystkich wymienionych środowisk jest wsparcie społeczne. Jest to jeden z ważniejszych czynników determinujących zdrowie i jakość życia dzieci i młodzieży. Jak wskazują wyniki badań, młodzież, która ma poczucie wsparcia społecznego, jest bardziej zadowolona z życia, rzadziej występują u niej zachowania ryzykowne dla zdrowia, lepiej radzi sobie w trudnych życiowych sytuacjach, rzadziej ma poczucie alienacji i osamotnienia oraz zaburzenia psychosomatyczne. Dlatego też chcąc dbać o zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży, należy zapewnić im odpowiedni poziom wsparcia w pokonywaniu problemów, zarówno tych rozwojowych, których szczególnie dużo pojawia się w okresie dorastania, jak też tych indywidualnych, z którymi młodym ludziom trudno się uporać.
Zatem chcąc wzmacniać zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży, należy przede wszystkim wspierać rodziny, szkoły, pracować z dziećmi i młodzieżą nad podnoszeniem ich umiejętności życiowych oraz zapobiegać dyskryminacji osób z zaburzeniami zdrowia psychicznego.
Zanim zaczniemy pomagać, należy wyposażyć się w konkretną wiedzę, a nie dobre rady. Dlatego na początek tej drogi każdy z nas może zaoferować dziecku coś od siebie. Niech to będzie uważność, dostrzeganie szczegółów, wysłuchanie ze zrozumieniem i nie ocenianie cierpiącego. To są podstawowe, ale jak bardzo decydujące, komponenty „pierwszej pomocy”. Powrót do zdrowia jest możliwy, ale wymaga zaangażowania rodziców, rodziny i najbliższych dziecka, zaangażowania szkoły i państwa oraz realnego wsparcia.
Oprócz konkretnych informacji, na co zwrócić uwagę, jak interpretować i klasyfikować komunikaty wysyłane przez dzieci i młodzież, trzeba wiedzieć, gdzie szukać pomocy. Leczenie depresji u dzieci i młodzieży, podobnie jak w przypadku dorosłych, jest połączeniem psychoterapii z farmakologią. Stosuje się także terapię domową, polegającą na działaniach rodziców, mających na celu wspieranie dziecka i odpowiednią opiekę nad nim. Ważna jest konsultacja psychiatryczna lub psychologiczna dostępna w poradniach zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży, oddziałach szpitalnych, w oddziałach leczenia środowiskowego, poradnii psychologiczno-pedagogicznych, ośrodkach interwencji kryzysowej. W leczeniu depresji stosuje się psychoterapię indywidualną lub grupową. Niekiedy konieczne jest leczenie farmakologiczne.
Na koniec warto zasygnalizować niektóre metody wsparcia pedagogicznego i psychologicznego. Należą do nich np. metoda samoregulacji, terapia interpersonalna, terapia poznawczo-behawioralna, trening rozwiązywania problemów, ale też programy i projekty profilaktyczne np. „Myślę pozytywnie” dla rodziców, nauczycieli, dzieci i młodzieży, „Twarze depresji” dla dzieci i młodzieży oraz dla szkół (Fundacja Twarze Depresji). Także wiele fundacji oferuje pomoc dzieciom i młodzieży oraz osobom pracującym w oświacie. Wśród działań profilaktycznych mających na celu promocję zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży należy wymienić programy: „Przyjaciele Zippiego” (5–8 lat), „Apteczka” (8–12 lat), „Strażnicy Uśmiechu” (5–10 i 10–15 lat).
W sieci wsparcia na poziomie ogólnokrajowym funkcjonują:
116 111 - darmowy, anonimowy telefon zaufania dla dzieci i młodzieży prowadzony przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę. Dzieci i nastolatki mogą zgłaszać dowolny problem m.in. kwestie związane ze szkołą, domem, relacjami, przemocą fizyczną lub seksualną, zdrowiem psychicznym, nadużywaniem alkoholu przez rodzica. Linia działa całodobowo, 7 dni w tygodniu. W razie zgłoszenia sytuacji zagrażającej życiu dziecka, pracownicy linii podejmują interwencję.
800 12 12 12 – darmowy i całodobowy numer telefonu zaufania to linia Rzecznika Praw Dziecka. Pracownicy linii mogą udzielić ogólnej porady, skierować do specjalisty lub podjąć interwencję.
800 119 119 – telefon zaufania dla dzieci i młodzieży prowadzony przez specjalistów i wolontariuszy Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Linia czynna codziennie w godzinach od 14:00 do 22:00. Na telefon można zgłaszać dowolny problem lub uzyskać poradę m.in. psychologa lub psychoterapeuty.
22 484 88 04 – telefon fundacji ITAKA, Telefon Zaufania Młodych, psychologowie dyżurują pon.-sob. w godz. 12:00-20:00.
Joanna Brachmańska-Mieszczak (Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Żorach)
Bibliografa:
Monika Turno "Dziecko z depresją w szkole i przedszkolu" Informacje dla pedagogów i opikunów; ORE 2010Katarzyna Dimitruk-Sierocińska "Zaburzenia depresyjne – skąd się biorą i jakie sygnały wysyłane przez dzieci i młodzież powinny zaniepokoić dorosłych" Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie 2023Izabela Tabak "Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży. Wsparcie dzieci i młodzieży w pokonywaniu problemów" Studia BAS Nr 2(38) 2014Kendall P., Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencji, GWP, Gdańsk 2004.Ambroziak, K., Kołakowski, A., Siwek, K. "Depresja nastolatków. Jak ją rozpoznać, zrozumieć i pokonać." GWP 2018
